اخلاق کریمانه امام حسن مجتبی « علیه السلام »

نویسنده: سیدهاشم رسولى محلاتى

مرحوم شیخ صدوق در کتاب امالى به سند خود از امام صادق(علیه السلام)روایت کرده که آن حضرت فرمود: حسن بن على(علیه السلام) عابدترین مردم زمان خود و زاهدترین آنها و برترین آنها بود، و چنان بود که وقتى حج‏به جاى مى‏آورد، پیاده به حج مى‏رفت و گاهى نیز پاى برهنه راه مى‏رفت. و چنان بود که وقتى یاد مرگ مى‏کرد مى‏گریست، و چون یاد قبر مى‏کرد مى‏گریست، و چون از قیامت و بعث و نشور یاد مى‏کرد مى‏گریست، و چون متذکر عبور و گذشت از صراط-در قیامت-مى‏شد مى‏گریست. و هر گاه به یاد توقف در پیشگاه خداى تعالى در محشر مى‏افتاد، فریادى مى‏زد و روى زمین مى‏افتاد... و چون به نماز مى‏ایستاد بندهاى بدنش مى‏لرزید، و چون نام بهشت و جهنم نزد او برده مى‏شد مضطرب و نگران مى‏شد و از خداى تعالى رسیدن به بهشت و دورى از جهنم را درخواست مى‏کرد...و هر گاه در وقت‏خواندن قرآن به جمله‏«یا ایها الذین آمنوا»مى‏رسید مى‏گفت: «لبیک اللهم لبیک‏»... و پیوسته در هر حالى که کسى آن حضرت را مى‏دید به ذکر خدا مشغول بود، و از همه مردم راستگوتر، و در نطق و بیان از همه کس فصیحتر بود... (1) 

و مرحوم ابن شهرآشوب در کتاب مناقب از کتاب محمد بن اسحاق روایت کرده که گوید: «ما بلغ احد من الشرف بعد رسول الله(صلی الله علیه واله) ما بلغ الحسن‏»(احدى پس از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) در شرافت مقام به حسن بن على(علیه السلام) نرسید.) 

و سپس مى‏گوید: رسم چنان بود که براى آن حضرت بر در خانه‏اش فرش مى‏گستراندند، و چون امام(علیه السلام) مى‏آمد و روى آن فرش مى‏نشست، راه بسته مى‏شد و بند مى‏آمد، زیرا کسى از آنجا نمى‏گذشت جز آنکه به خاطر جلالت مقام آن حضرت مى‏ایستاد و جلو نمى‏رفت، و هنگامى که امام(علیه السلام) از ماجرا مطلع مى‏شد برمى‏خاست و داخل خانه مى‏شد و مردم هم مى‏رفتند و راه باز مى‏شد... و دنبال این حدیث، راوى گوید: « و لقد رایته فى طریق مکة ماشیا فما من خلق الله احد رآه الا نزل و مشى حتى رایت‏سعد بن ابى وقاص یمشى‏» (2) 

(من آن حضرت را در راه مکه پیاده مشاهده کردم و هیچ یک از خلق خدا نبود که او را مشاهده کند جز آنکه پیاده مى‏شد و پیاده مى‏رفت تا آنجا که سعد بن ابى وقاص را دیدم(به احترام آن حضرت)پیاده مى‏رفت.)و از روضة الواعظین فتال نیشابورى روایت کرده که گوید: « ان الحسن بن على کان اذا توضا ارتعدت مفاصله و اصفر لونه، فقیل له فى ذلک فقال: حق على کل من وقف بین یدى رب العرش ان یصفر لونه و ترتعد مفاصله، و کان علیه السلام اذا بلغ باب المسجد رفع راسه و یقول: الهى ضیفک ببابک یا محسن قد اتاک المسى‏ء فتجاوز عن قبیح ما عندى بجمیل ما عندک یا کریم...» 

تواضع و فروتنى آن حضرت :

ابن شهرآشوب در مناقب و ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه و دیگران به سند خود روایت کرده‏اند که امام حسن بن على(علیه السلام) بر جمعى ازفقرا (4) عبور کرد که روى زمین نشسته و تکه‏هاى نانى در پیش روى خود گذارده و مى‏خوردند، و چون آن حضرت را دیدند تعارف کرده گفتند: هلم یابن بنت رسول الله الى الغداء»! 

(اى پسر دختر رسول خدا بفرما!به صبحانه!) امام(علیه السلام)پیاده شد و این آیه را خواند: ان الله لا یحب المستکبرین‏»(براستى که خدا مستکبران را دوست نمى‏دارد!) و سپس شروع کرد به خوردن غذاى آنان و چون سیر شدند امام(علیه السلام)آنها را به مهمانى خود دعوت کرد و از آنها پذیرایى و اطعام کرده و جامه نیز بر تن آنها پوشانید، و چون فراغت‏یافت فرمود: «الفضل لهم (5) لانهم لم یجدوا غیر ما اطعمونى، و نحن نجد اکثر منه‏» (6) ملا محمد باقر مجلسى(ره)در بحار الانوار از برخى کتابهاى مناقب معتبره به سندش از مردى به نام نجیح روایت کرده که گوید: حسن بن على(علیه السلام) را دیدم که غذا مى‏خورد و سگى نیز در پیش روى او بود که آن حضرت هر لقمه‏اى که مى‏خورد لقمه دیگرى همانند آن را به آن سگ مى‏داد. 

من که آن منظره را دیدم به آن حضرت عرض کردم: اجازه مى‏دهى‏من این سگ را با سنگ بزنم و از سر سفره شما دور کنم؟در جواب من فرمود: «دعه انى لاستحیى من الله عز و جل ان یکون ذو روح ینظر فى وجهى و انا آکل ثم لا اطعمه‏»! (او را بحال خود واگذار که من از خداى عز و جل شرم دارم که حیوان روح دارى در روى من نگاه کند و من چیزى بخورم و به او نخورانم!) (7) 

سیوطى در کتاب تاریخ الخلفاء روایت کرده که هنگامى امام حسن(علیه السلام)در مکان نشسته بود و چون خواست از آنجا برود فقیرى وارد شد، امام(علیه السلام)به آن مرد فقیر خوش‏آمد گفته و با او ملاطفت کرد و سپس به او فرمود: «انک جلست على حین قیام منا افتاذن بالانصراف‏»؟ 

اى مرد تو وقتى نشستى که ما براى رفتن برخاستیم، آیا اجازه رفتن به من مى‏دهى؟) مرد فقیر عرض کرد: «نعم یابن رسول الله‏»(آرى اى پسر رسول خدا) (8) 

انس با قرآن و خوف و خشیت آن حضرت :

از کتاب سیر اعلام النبلاء ذهبى-یکى از دانشمندان اهل سنت-از ام موسى روایت‏شده که گفته: رسم امام حسن بن على(علیه السلام)آن بود که چون به بستر خواب مى‏رفت، سوره کهف را مى‏خواند و مى‏خوابید. (9) و زمخشرى در کتاب ربیع الابرار روایت کرده که حسن بن على چنان بود که چون از وضوى نماز فارغ مى‏شد رنگش تغییر مى‏کرد و مى‏فرمود: «حق على من اراد ان یدخل على ذى العرش ان یتغیر لونه‏» (10) 

شیخ صدوق(ره)در کتاب امالى به سندش از امام رضا(علیه السلام)روایت کرده که فرمود: چون هنگام وفات امام حسن(علیه السلام)رسید، گریست! به آن حضرت عرض شد: چگونه مى‏گریى با اینکه مقام شما نسبت‏به رسول خدا(صلی الله علیه واله)آنگونه است؟و رسول خدا(صلی الله علیه واله) درباره شما آن سخنان را فرمود؟ (11) و بیست مرتبه پیاده حج‏به جاى آورده‏اى؟و سه بار مال خود را با خدا تقسیم کرده‏اى؟ 

امام(علیه السلام)در پاسخ فرمود: «انما ابکى لخصلتین: لهول المطلع و فراق الاحبة‏» (12) 

(من به دو جهت مى‏گریم یکى براى دهشت از روز قیامت و دیگرى براى فراق دوستان!) 

و در روایت دیگرى از طریق اهل سنت آمده که چون برادرش حسین(علیه السلام)سبب گریه آن حضرت را پرسید در پاسخ فرمود: «یا اخى ما جزعى الا انى ادخل فى امر لم ادخل فى مثله و ارى خلقا من خلق الله لم ار مثلهم قط‏» (13) (برادر جان بى‏تابى من نیست جز براى آنکه در چیزى درآیم که همانندش‏را ندیده و داخل نشده‏ام، و خلقى از خلقهاى خدا را مى‏بینم که همانندشان را ندیده‏ام.) 

در راه زیارت خانه خدا و سفر حج:

چنانکه در صفحات قبل خواندید، امام حسن(علیه السلام)بارها پیاده به سفر حج رفت که عدد آنها را برخى بیست‏سفر و برخى بیست و پنج‏سفر ذکر کرده‏اند، که از آنجمله حاکم نیشابورى-از دانشمندان اهل سنت-به سندخود از عبد الله بن عبید روایت کرده که گوید: «لقد حج الحسن بن على خمسا و عشرین حجة ماشیا و ان النجائب لتقاد معه‏» (15) 

(براستى که حسن بن على بیست و پنج‏سفر پیاده به حج رفت و مرکبهاى راهوار او را بدون سوار همراهش مى‏کشیدند.) 

و نظیر این روایت را بیهقى در سنن کبرى و بیش از ده نفر دیگر از دانشمندان اهل سنت از عبد الله بن عبید روایت کرده‏اند. (16) چنانکه در بیش از پنجاه حدیث دیگر از راویان و مؤلفان اهل سنت‏به سندشان از محمد بن على و على بن زید بن جذعان به همین مضمون روایاتى نقل شده است. (17) و در این باره حدیث جالبى نیز در کتابهاى کافى و خرائج و مناقب ابن شهرآشوب (18) از ابى اسامة از امام صادق از پدرانش(علیهم السلام)روایت‏شده که متضمن معجزه و کرامتى نیز از آن حضرت مى‏باشد و آن حدیث این است که فرمود: حسن بن على(علیه السلام)در یکى از این سفرها، از مکه به سوى مدینه حرکت کرد و پیاده مى‏رفت، و در اثر همان پیاده‏روى، پاهاى آن حضرت ورم کرد و برخى از همراهان عرض کردند: خوب است‏سوار شوید تا این ورم بر طرف گردد؟ 

امام(علیه السلام)فرمود: نه، ولى ما هنگامى که به منزلگاه مى‏رسیم مرد سیاه چهره‏اى پیش ما خواهد آمد که با خود روغنى دارد و براى مداواى این ورم خوب است و شما آن روغن را از او بخرید و در خرید با او سختگیرى نکنید(و چانه نزنید). برخى از همراهان و خدمتکاران عرض کردند: سر راه ما چنین منزلى که کسى بیاید و چنین دارویى بفروشد نیست!؟ فرمود: چرا این منزل سر راه ماست. و به دنبال این گفتگو چند میل راه رفتند که مرد سیاه چهره‏اى پیش روى ایشان در آمد، امام حسن(علیه السلام) به خدمتکار خود فرمود: این است آن مرد سیاه(که گفتم)روغن را به قیمتى که مى‏گوید از او بگیر، و چون نزد او رفت، مرد سیاه گفت: این روغن را براى چه کسى مى‏خواهى؟ پاسخ داد: براى حسن بن على بن ابیطالب(علیه السلام)! سیاه گفت: مرا نزد او ببر، و چون او را نزد امام(علیه السلام)بردند عرض کرد: «یابن رسول الله انى مولاک لا اخذ ثمنا و لکن ادع الله ان یرزقنى ولدا سویا ذکرا یحبکم اهل البیت فانى خلفت امراتى تمخض‏» 

(اى پسر رسول خدا من از دوستان شمایم که بهایى نخواهم گرفت، ولى از خدا بخواه که مرا فرزند پسرى صحیح و سالم روزى کند که شما خاندان را دوست‏بدارد، زیرا من که آمدم زنم در حال زاییدن بود.) 

امام(علیه السلام)فرمود: به خانه‏ات برو که خداى تعالى فرزند پسرى سالم به تو خواهد داد. 

مرد سیاه فورا به خانه‏اش رفت و مشاهده کرد که خداوند پسرى سالم به او عنایت کرده، و آن مرد خوشحال به نزد امام حسن(علیه السلام)بازگشته و به آن حضرت دعا کرده و ولادت آن فرزند را اطلاع داد، و امام(علیه السلام)نیز روغن را به پاهاى خود مالید و هنوز از آن منزل نرفته بودند که ورم پاهاى آنحضرت برطرف گردید. 

نمونه‏هایى از کرم و سخاوت امام(علیه السلام):

درباره سخاوت امام(علیه السلام)روایات زیاد و جالبى نقل شده که برخى از آنها را ذیلا خواهید خواند، و در حدیثى آمده که امام حسن(علیه السلام) هیچ‏گاه سائلى را رد نکرد و در برابر درخواست او«نه‏»نگفت، و چون به آن حضرت عرض شد: چگونه است که هیچ‏گاه سائلى را رد نمى‏کنید؟پاسخ داد: «انى لله سائل و فیه راغب و انا استحیى ان اکون سائلا و ارد سائلا و ان الله تعالى عودنى عادة، عودنى ان یفیض نعمه على، و عودته ان افیض نعمه على الناس، فاخشى ان قطعت العادة ان یمنعنی المادة‏»! 

(من سائل درگاه خدا و راغب در پیشگاه اویم، و من شرم دارم که خود درخواست کننده باشم و سائلى را رد کنم، و خداوند مرا به عادتى معتاد کرده، معتادم کرده که نعمتهاى خود را بر من فرو ریزد، و من نیز در برابر او معتاد شده‏ام که نعمتش را به مردم بدهم، و ترس آن را دارم که اگر عادتم را ترک کنم اصل آن نعمت را از من دریغ دارد.) 

امام(علیه السلام)به دنبال این گفتار این دو شعر را نیز انشا فرمود: 

«اذا ما اتانى سائل قلت مرحبا 

بمن فضله فرض على معجل 

و من فضله فضل على کل فاضل 

و افضل ایام الفتى حین یسئل‏» (19) (هنگامى که سائلى نزد من آید بدو گویم: خوش آمدى اى کسى که فضیلت او بر من فرضى است عاجل.و کسى که فضیلت او برتر است‏بر هر فاضل، و بهترین روزهاى جوانمرد روزى است که مورد سؤال قرار گیرد، و از او چیزى درخواست‏شود.) این هم داستان جالبى است: ابن کثیر از علماى اهل سنت در البدایة و النهایة روایت کرده که امام(علیه السلام)غلام سیاهى را دید که گرده نانى پیش خود نهاده و خودش لقمه‏اى از آن مى‏خورد و لقمه دیگرى را به سگى که آنجا بود مى‏دهد. امام(علیه السلام)که آن منظره را دید بدو فرمود: انگیزه تو در این کار چیست؟ پاسخ داد: «انى استحیى منه ان آکل و لا اطعمه‏»(من از او شرم دارم که خود بخورم و به او نخورانم!) امام(علیه السلام)بدو فرمود: از جاى خود برنخیز تا من بیایم!سپس به نزد مولاى آن غلام رفت و او را با آن باغى که در آن زندگى مى‏کرد از وى خریدارى کرد، آنگاه آن غلام را آزاد کرده و آن باغ را نیز به او بخشید! (20) 

چه نامه پر برکتى :

ابراهیم بیهقى، یکى از دانشمندان اهل سنت، در کتاب المحاسن و المساوى (21) روایت کرده که مردى نزد امام حسن(علیه السلام)آمده و اظهار نیازى کرد، امام(علیه السلام)بدو فرمود: «اذهب فاکتب حاجتک فى رقعة و ارفعها الینا نقضیها لک‏»(برو و حاجت‏خود را در نامه‏اى بنویس و براى ما بفرست ما حاجتت را برمى‏آوریم!) 

آن مرد رفت و حاجت‏خود را در نامه‏اى نوشته براى امام(علیه السلام) ارسال داشت، و آن حضرت دو برابر آنچه را خواسته بود به او عنایت فرمود.شخصى که در آنجا نشسته بود عرض کرد: «ما کان اعظم برکة الرقعة علیه یابن رسول الله!»(براستى چه پر برکت‏بود این نامه براى این مرد اى پسر رسول خدا!) 

امام(علیه السلام)فرمود: «برکتها علینا اعظم حین جعلنا للمعروف اهلا، اما علمت ان المعروف ما کان ابتداءا من غیر مسئلة، فاما من اعطیته بعد مسئلة فانما اعطیته بما بذل لک من وجهه‏»(برکت او زیادتر بود که ما را شایسته این کار خیر و بذل و بخشش قرار داد، مگر ندانسته‏اى که بخشش و خیر واقعى، آن است که بدون سؤال و درخواست‏باشد، و اما آنچه را پس از درخواست و مسئلت‏بدهى که آن را در برابر آبرویش پرداخته‏اى!) 

و چه لقمه پر برکتى :

قندوزى، از نویسندگان اهل سنت، در کتاب ینابیع المودة (22) از حضرت رضا(علیه السلام)روایت کرده که امام حسن(علیه السلام)به خلاء (23) رفت و لقمه نانى را در آنجا دید، پس آن را برداشت و با چوبى آن را پاک کرد و به برده‏اش داد، و چون بیرون آمد آن را از آن برده مطالبه کرد و برده گفت: «اکلتها یا مولاى‏»؟ (اى آقاى من، من آن را خوردم!) امام(علیه السلام)به او فرمود: «انت‏حر لوجه الله‏»! (تو در راه خدا آزادى!) آنگاه فرمود: از جدم رسول خدا(صلی الله علیه و اله)شنیدم که مى‏فرمود: «من وجد لقمة فمسحها او غسلها ثم اکلها اعتقه الله تعالى من النار، فلا اکون ان استعبد رجلا اعتقه الله عز و جل من النار». 

(کسى که لقمه‏اى را افتاده ببیند و آن را پاک کرده یا بشوید و بخورد، خداى تعالى او را از آتش دوزخ آزاد کند، و من چنان نیستم که مردى را که خداى عز و جل از آتش دوزخ آزاد کرده به بردگى خود گیرم.) 

منبع: کتاب زندگانى امام حسن مجتبى علیه السلام