تاریخ، مبهوتِ فضائلی ناتمام
چه می‌توان گفت در مدح شخصیتی که مدح و منقبت بلندش در قرآن کریم آمده است. (1) سکوت معنی دار فصحا و بلغا و علما و حکما و عرفا و اولیاء از ذکر مناقب امام امیرالمۆمنین علیه السلام، - برادر رسول خدا صلی الله علیه و له، همسر فاطمه زهرا علیهاالسلام ، داناترین مردم، کسی که در خداشناسی و عبادت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله برترین شخصیت است - ، گویاتر از مدیحت سرایی و ذکر فضائل و مناقب و مراتب رفیع و مقامات والا و حضور شکوهمند او در صحنه های مختلف و معجزات شکار و عجائب زندگی اوست.
از این رو اعتراف به عجز در پیشگاه مقدس و با عظمت آن حضرت برای همگان بهتر است. سَروری که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطابی درباره اش فرمود: «در وجود على فضایلى است که اگر یکى از آنها در سایر مردم باشد کفایتشان کند.(2)
همو که بعضی اصحاب همچون عمر بن خطاب در فراوانی فضائلش گفته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ کس به اندازه امام علی(علیه السلام) به کسب فضایل نایل نیامده است، فضایل آن حضرت به اندازه ای است که هر کس به حقیقت آن برسد، او را به راه راست هدایت می‌کند و از گمراهی رهایی می بخشد.(3)
و در جای دیگری خطاب به آن حضرت فرمود: سوگند به آن که جانم در دست اوست، اگر نه این بود که گروهى از یاران من درباره تو همان را مى گفتند که نصاری درباره مسیح گفتند، همانا سخنى درباره تو مى گفتم که بر هیچ گروهى عبور نکنى جز آنکه خاک پا و آب وضویت را براى تبرک و شفا برگیرند، ولى همین تو را بس که تو از منى و من از تو. (4)
فضایل و مناقب امیرالمۆمنین على علیه السلام به اندازه اى است که یکى از بزرگان در پاسخ به سۆالى در مورد آن حضرت، گفت:
«چه بگویم درباره کسى که دشمنانش از روى حسد و کینه، و دوستانش از ترس جان خود، مناقب او را مخفى کردند و در عین حال فضایل او عالم را پر کرده است».
گرچه بحث پیرامون شخصیت بزرگ مردى هم چون امیرمۆمنان علیه السلام کارى بس دشوار است، لکن در حد توان، نگاهى گذرا به زوایایى از وجود این نمونه کامل «خلیفة الله» خواهیم داشت تا از این رهگذر، بر معرفت خود نسبت به آن حضرت بیفزاییم. چرا که ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود:
«خداوند این مردم را عذاب نمی کند مگر به خاطر گناه دانشمندان ایشان، آنها که حق را کتمان کردند و فضایل علی و عترت طاهرین او را بیان نکردند. بدانید راه نمی رود بر روی زمین بعد از پیغمبران و رسولان کسی که مقامش برتر از شیعیان و دوستان علی باشد، آنهایی که امر ولایت آن حضرت را ظاهر می کنند و فضایل او را منتشر می کنند، رحمت الهی سر تا پای وجود آنها را فرا می گیرد و فرشتگان برای آنها استغفار می کنند، و بدبختی به تمام معنا نصیب کسانی می شود که فضایل او را کتمان می کنند و امر او را پنهان می دارند چگونه می خواهند در آتش پایداری کنند.(5)
آن سَرور اسوه جانفشانی و در نصرت حق و اقامه عدل، یگانه و در اعلاء کلمة الله فوق العاده بود. با ضعفا ترّحم و با فقرا مواساتی عظیم داشت. از خدای متعال خوفی فراوان بر دل داشت. و افصح و ابلغ همگان بود و در خوراک و پوشاک و در تمامی احوال و افعال با عظمت بود
صفوانی در کتاب «محن» و کلینی در کتاب «کافی» روایت کرده اند که چون امیرالمومنین علیه السلام به شهادت رسیدند، پیرمردی گریه کنان آمد در حالی که می گفت:
«امروز زنجیرهای نبوت پاره شد،»
تا ایستاد در اتاقی که حضرت در آنجا مرغ روحش پرواز نموده بود و با دو دست خود دو بازوی دو طرف در را گرفت و گفت:
« خدا تو را رحمت کند، حقا که اولین کسی بودی که اسلام آوردی و پاک‌ترین آنها بودی از جهت ایمان، و یقینت از همه شدیدتر بود و خوفت از خدا نسبت به همه بیشتر، و طاعتت به پیغمبر خدا از همه فزون‌تر، و مناقبت و فضایلت از همه عالیتر، و سوابقت از همه زیادتر، و شباهتت به رسول خدا از جهت قوای طبیعی و اخلاق معنوی و از جهت علایم روحانی در چهره ات و از جهت فضل و شرافت از همه بیشتر بود، و از جهت صدا از همه آرامتر بودی و از جهت استقامت از همه رفیع مرتبه‌تر بودی. سخنت از همه مقبول تر و منطقت از همه صحیح تر و قلبت از همه شجاع تر و کردارت از همه نیکوتر و یقینت از همه قوی تر بود. حفظ کردی آنچه را که ضایع کردند و رعایت کردی آنچه را که مهْمل گذاشتند و دامن همت به کمر زدی در وقتی که آنها اجتماع کردند و نفس خود را بلند داشتی هنگامی که آنها حرص زدند و توقف کردی در وقتی که آنها بدعت نهادند و دادخواهی کردی نسبت به ظلم هایی که نمودند.
ای علی تو نسبت به کافران، عذاب سخت و مداوم بودی و نسبت به مومنان پناهگاه و ملجا و حصن. تو مانند کوهی عظیم و ثابت بودی که تندبادهای اهواء و راء باطل و طوفان های سخت امیال و انکار مخالفین ابدا تکانی در تو به وجود نیاورد. نسبت به کودکان مانند پدر مهربان و نسبت به بیوه زنان چون شوهر رئوف بودی. بیت المال را به طور تساوی تقسیم کردی و در رعیت و توده مردم به عدالت رفتار نمودی و آتش های کفر و شرک و بیداد و تجاوز بر حقوق را خاموش کردی و بت های ظاهر و باطن را در هم شکستی و ذلیل نمودی، و در مقام بندگی خداوند عزّ و جلّ قیام کردی ... »
و بسیار از این قبیل سخنان گفت و صفات عالیه آن حضرت را بیان کرد و ناگهان ناپدید شد! مردم که التفات کردند کسی را ندیدند و از حضرت امام حسن علیه السلام سوال کردند؟ فرمود: آن مرد پیر، حضرت خضر علیه السلام بود.(6)
صاحب این مفاخر عظیم را می بینیم که از خوف خدا چون مارگزیده به خود می پیچد! بزرگ است خدایی که چنین انسانی در مقابل عظمتش کُرنش می کند و در مقابل جلال و جبروت و سلطنتش خود را کوچک می داند و از کبریایی اش خائف و ترسان است و در مقابل ذات پاکش به عجز و فقر اعتراف دارد.
آری، آن سَرور اسوه جانفشانی و در نصرت حق و اقامه عدل، یگانه و در اعلاء کلمة الله فوق العاده بود. با ضعفا ترّحم و با فقرا مواساتی عظیم داشت. از خدای متعال خوفی فراوان بر دل داشت. و افصح و ابلغ همگان بود و در خوراک و پوشاک و در تمامی احوال و افعال با عظمت بود. فضایل آن حضرت به گونه اى است که نه تنها شیعیان، بلکه پیروان مذاهب و ادیان مختلف درباره آن به بحث و بررسى پرداخته و در این زمینه کتاب‌هاى فراوانى به رشته تحریر در آورده و قصاید و غزلیاتى زیبا سروده اند. شاید در طول تاریخ، فردى دیگر را نتوان یافت که مانند امیرالمۆمنین علیه السلام از چنین محبوبیتى در میان ادیان، فِرَق و ملل گوناگون برخوردار باشد.
آن حضرت، بزرگترین نشانه خدای متعال و علم و قدرت و سائر صفات برجسته اوست و در عالم امکان مانندی جز پسر عمش رسول خدا صلی الله علیه و آله ندارد. اوست ممسوس در ذات حق، و بسیار گریان از خشیت الهی و مجاهد در راه خدا. اوست صراط مستقیم و عروة الوثقی و حبل الله متین، و میزان اعمال، و تقسیم‌گر بهشت و دوزخ، و دست باز خداوندی و دیده‌ی بینای حق و حجت بالغه اش.
و از سوی دیگر صاحب این مفاخر عظیم را می بینیم که از خوف خدا چون مارگزیده به خود می پیچد! بزرگ است خدایی که چنین انسانی در مقابل عظمتش کُرنش می کند و در مقابل جلال و جبروت و سلطنتش خود را کوچک می داند و از کبریایی اش خائف و ترسان است و در مقابل ذات پاکش به عجز و فقر اعتراف دارد. و بلند مرتبه است خدای عظیم، فریننده چنین انسانی و ودیعت گذارنده این عظمت‌ها و کمالات در این فریننده.
از این رو آنچه ما درباره امیرالمۆمنین و مولی الموحدین آوردیم چون قطره ای است در مقابل دریا و ذره ای است در مقابل خورشید. پس عقول جهانیان و زبان ستایش‌گران، کوچک‌تر و نارساتر از آن است که حق این امام همام را ادا کند. چرا که
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
ای ابا الحسن! اگر دریاها مرکب، درختان جنگلها قلم، انسانها نویسنده و جنیان حسابگر شوند نمی‌توانند فضایل تو را بشمارند.(7)
کتاب فضل تو را بحر کافی نیست که تر کنم سرانگشت و صفحه بشمارم
پی نوشت:
1) علماى اهل تسنن از ابن عباس نقل کرده‌اند که 300 یه در شأن امیرالمۆمنین على علیه السلام نازل شده است. همچنین از «مجاهد» که یکى از بزرگان، علما و مفسران اهل سنّت در قرن اول است، نقل شده است که 70 یه در شأن امیرالمۆمنین علیه السلام نازل شده است که هیچ کس در ن یات با ن حضرت شریک نیست: « لَمْ یُشَارِکْهُ فِیهِ أَحَدٌ ».
2) نصایح، ص 340.
3) فضایل الخمسه من الصحاح السته، ج 1، ص 167.
4) مناقب خوارزمى، ص 96. بحارالانوار، ج 40، ص 105.
5) مشارق الانوار، ص 17.
6) امام شناسی، علامه طهرانی، ج 4، ص 73، به نقل از مناقب ابن شهر شوب ج 1 ص 481.
7) کشف الغمة، اربلی ج 1، ص 111، استربادی در تاویل الیات، ج 2، ص 888.
